Obračun s kojim se Evropska unija suočava u Bosni i Hercegovini je najteži izazov na Zapadnom Balkanu i za njegovo rješavanje bit će potrebno više resursa i političke volje, navodi se u analizi koju potpisuje Klaus Wölfer, austrijski diplomata sa velikim iskustvom na Balkanu.
Wölfer je između 1991. i 1995. godine bio šef jedinice Ministarstva vanjskih poslova Austrije u kriznoj zoni bivše Jugoslavije, a Između 2017. i 2021. bio je direktor za jugoistočnu Evropu i proširenje EU u Saveznom ministarstvu za evropske i međunarodne poslove u Beču, te kasnije i specijalni izaslanik za zapadni Balkan.
Strateška uloga BiH u Jugoslaviji
Na početku analize koju je objavio think-tank GIS, Wolfer objašanjava historiju regije, navodeći da je od šest republika i dvije autonomne regije koje su činile federalnu Jugoslaviju, Bosna i Hercegovina bila “središte” mješovite nacionalnosti.
“U Bosni i Hercegovini su Titovi komunisti 1943. godine održali sastanak Antifašističkog vijeća za narodno oslobođenje Jugoslavije u Jajcu. Tamo je partizanski pokret vodio najveće borbe protiv njemačkih okupatorskih snaga, kasnije ovjekovječenih u epskim filmovima poput “Bitke na Neretvi”. Jugoslovenski sistem komande-bunkera za vanredne situacije i tajna proizvodna mesta municije su se nalazila u toj republici, što je naglašavalo njenu stratešku ulogu u saveznoj državi”, objašnjava on.
Dalje navodi da su se režimi širom Istočne Evrope liberalizovali kasnih 1980-ih, te da je stisak komunističke partije na Jugoslaviju takođe tada popustio, “otvarajući kapije za gotovo neograničenu slobodu govora”.
“Tragično, ovo je dalo priliku najrazličitijim nacionalizmima da se iskažu i također procvjetaju. Usred bijesne inflacije i duboke ekonomske krize koju je pogoršalo stanje bezbjednosti i ljudskih prava na Kosovu, srpsko rukovodstvo je zajedno sa Jugoslovenskom narodnom armijom izvelo de facto državni udar, preuzimajući strukture savezne jugoslovenske države. Godine 1991. njeni pokušaji da uguši secesionističke pokrete doveli su do izbijanja oružanog sukoba u Sloveniji i Hrvatskoj, koje su odmah proglasile nezavisnost. Do aprila 1992. zaraza se proširila i na Bosnu i Hercegovinu, gdje su srpski snajperisti pucali na mješovitu gomilu mladih ljudi koji su demonstrirali za nastavak tradicionalnog multikulturalnog života republike. Građanski rat i duga srpska opsada Sarajeva zaustavljeni su tek kada su Sjedinjene Države vojno intervenirale, zamrznuvši linije fronta i nametnuvši privremeni mir i ustavno rješenje Dejtonskim sporazumom iz decembra 1995. godine”, objašnjava Wolfer.
Od tada, Zapad i Evropska unija, pod okriljem Ujedinjenih naroda, čuvaju mir, ali nisu mogli spriječiti daljnje promjene stanovništva, uključujući masovno iseljavanje u zemlje EU.
No ističe da je za postizanje ovog ograničenog cilja plaćena “visoka cijena, uključujući političku stagnaciju, spor ekonomski razvoj i dugotrajnu neizvjesnost oko konačnog oblika zemlje”.
Navodi da mnogi Srbi i većina Hrvata imaju dvojno državljanstvo sa susjednim zemljama, što je posebno praktično u slučaju hrvatskog državljanstva u smislu EU.
“Očigledan izazov je gdje bi se etnička većina islamskih korijena, Bošnjaci, mogla okrenuti. Razlog zbog kojeg Bošnjaci uopće moraju postaviti ovo pitanje je zbog nefunkcionalne prirode Bosne i Hercegovine kao države, kako zbog njene komplikovane i preopterećene birokratije, tako i zbog secesionističkih djelovanja srpske komponente (Republike Srpske)”, navodi.
Kome se okrenuti?
Wolfer navodi da su dostupne teoretske opcije za Bošnjake uglavnom “neprivlačne ili nepraktične”.
“Povratak u orbitu Beograda je nezamisliv, jer srpska prestonica više nije gvozdeno, već sveobuhvatno središte multietničke države. Osvajački rat koji su Srbi vodili 1992-95. ostavio je trajne rane u Bosni, a posebno kod Bošnjaka. Neki Srbi još uvijek negiraju ili omalovažavaju srpske zločine genocida počinjene tokom rata, što otežava i zaustavlja pomirenje”, smatra on.
Međutim, navodi da je ipak neophodna neka vrsta veze sa Srbijom, s obzirom na blizinu dva naroda i gusto isprepletene historijske i ekonomske veze.
Navodi da je Hrvatska, kao logičan “čuvar” sve manjeg hrvatskog stanovništva BiH, posebno u Hercegovini, već domaćin mnogim građanima BiH i da je “već dugo je sklona da Hercegovinu gleda kao ne baš stranu teritoriju”.
Austrija je dom mnogih izbjeglica i iseljenika, od kojih su neki napredovali do visokih političkih funkcija.
“Za mnoge Bošnjake austrijska veza doziva asocijacije na četiri decenije uglavnom mirnog razvoja pod Austro-Ugarskom uoči Prvog svjetskog rata, kao što se drugi radije sjećaju stabilnosti prethodnih stoljeća pod osmanskom vlašću”, navodi.
Također navodi Tursku, ističući da se njeno prisustvo “pokazalo korisnim na mnogo načina, od trenutnog lokalnog komandanta NATO/EU trupa do finansijske podrške za projekte baštine i infrastrukture, kao što je veza autoputa između Beograda i Sarajeva koju finansiraju Turska i Srbija”.
“Teoretski bi EU trebala biti prva referentna tačka i najbliža srcima građana BiH. Bio je glavni sponzor ekonomskog razvoja Bosne i Hercegovine i omiljena destinacija većine emigranata iz zemlje, od kojih skoro svi imaju prijatelje ili porodicu koji već žive u zemljama članicama EU. Što se tiče gotovo svake druge zemlje zapadnog Balkana, eventualno članstvo u EU predstavlja jedinu održivu dugoročnu perspektivu BiH za stabilnost, prosperitet i mir”, navodi Wolfer.
Dupli standardi
Međutim, ističe da EU “ima ozbiljan problem kredibiliteta”.
“Iako su mnogi njeni zvaničnici dobro utemeljeni i usklađeni s regionalnim načinom razmišljanja, i uprkos finansijskoj velikodušnosti, EU se prečesto doživljava kao nespretna, pretjerano birokratska, lako prevarena i, prije svega, nepouzdana”, smatra on.
Kao primjer navodi period pandemije Covid-19, te da su vakcine iz Kine i Rusije stizale brzo, početkom 2021. godine, dok se smatralo da pomoć EU dolazi nevoljko i kasno.
Odnose Brisela i Sarajeva opisuje kao “dugo opterećene rastućom listom prekršenih obećanja i razočaranja”.
“Danas mnogi u regionu gaje oštro negodovanje zbog žurbe EU da Ukrajini ponudi perspektivu članstva u EU. Ipak, otvaranje ubrzanog procesa za Kijev bi takođe pomoglo Zapadnom Balkanu da ubrza svoju kandidaturu za pristupanje, ili da je barem vrati na pravi put”.
Tri “Balkanska čvora”
Bosna i Hercegovina je, prema pisanju ovog diplomate, “nesumnjivo najkomplikovanija od tri neriješena regionalna pitanja koja su dominirala jugoistočnom Evropom u protekloj deceniji”.
Prvi od ovih “balkanskih čvorova” je odnos Skoplja i Atine, koji je političkim odlučnošću i briljantnom diplomatijom razriješen Prespanskim sporazumom, kojim je ova republika dobila ime Sjeverna Makedonija. Wolfer izražava nadu da se nedavne neočekivane tenzije između Sofije i Skoplja mogu prevazići na sličan način.
Navodi da je drugi, još veći čvor, Kosovo, čiju nezavisnost i dalje nije priznalo pet država članica EU.
“Ipak, rješenje nije nezamislivo. Lideri u Beogradu, Prištini, EU i SAD ostvarili su značajan napredak na nizu različitih puteva – od kojih nijedan nije doveo do pravog rješenja. Da bi se to postiglo, bit će potrebna ozbiljna psihološka priprema, hrabri simbolični gestovi, dovoljno dobre volje i diplomatska vještina”, smatra.
Treći, i prema njemu “najnerješiviji” čvor je BiH, i “vjerovatno zahtijeva prethodno rješenje druga dva, uz ozbiljnu, kredibilnu posvećenost EU”.
“Očigledan je evropski interes da se sve države zapadnog Balkana čvrsto ukorijene u blok, dok su pragmatični prijedlozi za uvođenje selektivnog pristupa EU fondovima i procesima donošenja odluka u regiji već na stolu”, navodi.
Wölfer smatra da je ovo za građane Bosne i Hercegovine “vjerovatno jedini uvjerljiv put ka mirnoj budućnosti i ponovnom ekonomskom napretku”.
“Ali da bi to uspjelo, bili bi potrebni hrabri potezi EU, koja bi u suštini morala “kupiti mir”. Ova vizija se može odbaciti kao trivijalna, transakciona ili utopijska, ali iskrena kalkulacija sugeriše da bi politički i finansijski troškovi angažmana doneli ogromnu korist svima”, navodi.
Kao primjer za uspjeh ovog pristupa navodi Marshallov plan nakon Drugog svjetskog rata, koji je pokazao “kako brzi ekonomski razvoj može biti podjednako koristan i za primaoca i za donatora”.
“Ogroman napor Zapada u pružanju pomoći Ukrajini je još jedan nacrt kako da se situacija preokrene kroz veliko preuzimanje obaveze. Nedavno dodjeljivanje statusa kandidata za članstvo u EU BiH bio je dobrodošao, ali zakasnio gest, ali ukoliko ne dođe do odgovarajućeg povećanja napora za integraciju, ne treba očekivati opipljive rezultate”, zaključio je.
Tri scenarija
Realistički
Najvjerovatniji scenario koji Wolfer opisuje proizilazi “iz onoga što smo vidjeli u proteklih 28 godina”.
“Pretpostavlja se da će EU i zapadne zemlje nastavljati pružati polovičnu podršku, omogućavajući bosanskohercegovačkoj privredi da raste sa sporadično sa stankama i napretcima čak i kada zaostaje za ostatkom Evrope. Međunarodne mirovne snage i visoki predstavnik uspjeli bi izbjeći još jedno izbijanje ozbiljnih borbi i spriječiti Republiku Srpsku da provede svoje secesionističke planove. Čak i tako, nacionalni sukobi će nastaviti da tinjaju kako ekonomija stagnira, predstavljajući glavni kamen spoticanja za istinski napredak”, navodi on.
“Programi međunarodne pomoći, iako velikodušni, i dalje bi se vodili na neuređeni, raštrkani način. To bi ostavilo masovno iseljavanje u EU kao favorizovanu opciju za one koji ne mogu da imaju koristi od klijentelizma i proširene korupcije”, dodaje.
Optimistički
Scenario kojem se Wolfer više nada je “da EU i SAD, sve više zabrinute zbog uticaja koji Rusija ima na Srbe, odluče da se pozabave otvorenim pitanjima zapadnog Balkana, ulažući znatno više političkog i finansijskog kapitala nego do sada”.
Ovo bi trebalo uključivati pritisak na Bugarsku da otvori pristupni put Sjevernoj Makedoniji, “koja bi po zaslugama trebala biti na vrhu liste zemalja kandidata za članstvo u EU”, a taj pozitivan primjer bi također “mogao pomoći da se izađe iz ćorsokaka između Beograda i Prištine, što je neophodan preduslov za hvatanje u koštac i rješavanje još složenijeg pitanja Bosne i Hercegovine”.
Međutim, Wolfer navodi da je jasno da ovaj scenario ima “male šanse da se materijalizuje u sadašnjim uslovima, iako ostaje savršeno izvodljiv uz neophodnu posvećenost Zapada”.
“Njegova korist bila bi stvaranje pozitivne dinamike oslobađanjem društvene energije koja je okrenuta budućnosti, a ne plemenske energije, ohrabrujući desetine hiljada emigranata da se vrate kući i investiraju ili se penzinišu u zemlji. Tada bi se moglo zamisliti da BiH postane glavna turistička destinacija, te da se Mostar i Banja Luka takmiče sa Sarajevom za status evropskih kulturnih prijestolnica”.
Pesimistični
“Malo vjerojatan, ali ipak vjerojatan negativan scenario” bi, upozorava Wolfer, doveo do “izbijanja otvorenog sukoba” među entitetskim snagama i lokalnim grupama.
“Dok bi ih međunarodne snage stacionirane u zemlji brzo ugušile, unutrašnje podjele bi se produbile, a državne strukture bi postale još disfunkcionalnije”, smatra on.
“Prema ovom scenariju, pogoršanje ekonomske krize potaknulo bi ubrzanje emigracije i ponovno oživljavanje terorističkih akata i pljačke. Kako se bošnjačko stanovništvo osjećalo stjerano u ćošak i stisnuto bez države pokrovitelja ili pristupa pasošima EU, Turska i druge bliskoistočne zemlje bi proširile finansijsku podršku i drugu pomoć, uključujući programe obrazovanja i razmjene za bosansku omladinu. Kao odgovor, moglo bi se očekivati da će se Srbi okrenuti Moskvi za podršku. Pozivi na pripajanje Hercegovine Hrvatskoj i Republike Srpske Srbiji bili bi sve glasniji, ubrzavajući proces dezintegracije jer Zapad, koji je već preokupiran sukobom u Ukrajini i širim sigurnosnim problemima u istočnoj Evropi, teško se koncentriše na ono što još uvijek smatra perifernim i regionalnim pitanjem koje izaziva podjele”, navodi na kraju.